Svečani Largeto savremenog škotskog kompozitora Džejmsa Makmilana, otvara program posvećen virtuoznosti gudačkog orkestra u različitim oblicima.

Naš virtuoz na delu je fantastičan novosadski violinista Robert Lakatoš koji izvodi Koncert br. 1 Vjenjavskog, jedan od ređe zastupljenih, a među najizazovnijim u standardnom violinističkom repertoaru.

Raskošna Svita br. 3 nije pisana za virtuoznog solistu, već za virtuozni orkestar. Kompozicija koja je za Čajkovskog bila veliki trijumf odmah po premijeri, nastavlja da osvaja publiku više od 120 godina kasnije – ove večeri, izvodimo je pod vođstvom Danijela Rajskina.

Škotski kompozitor Džejms Makmilan (1959) jedan je od najcenjenijih kompozitora svoje generacije u svetu, a istovremeno aktivno nastupa i kao dirigent. U žižu javnosti došao je 1990. godine sa delom Ispovesti Izabel Goudi, porudžbinom Bi-Bi-Si Promsa, a zatim i Koncertom za perkusije Veni, veni, Emmanuel za čuvenu sunarodnicu Evelin Gleni koji je izveden preko 400 puta, Koncertom za violončelo koji je napisao za Mstislava Rostropoviča i trima simfonijama. Njegov muzički jezik se oslanja na uticaje škotskog nasleđa, katoličke vere i keltske narodne muzike, koji su pomešani sa elementima muzičkih kultura Dalekog istoka, Skandinavije i Istočne Evrope.

Largeto za orkestar je instrumentalna verzija njegove a kapela kompozicije Mizerere (2009), koju je napisao za eminentni londonski horski ansambl The Sixteen. Tekst horskog dela je preuzet iz pokajničkog psalma 51: smiluj se na me, Bože, po milosti svojoj, i po velikoj dobroti svojoj očisti bezakonje moje. Operi me dobro od bezakonja mog, i od greha mog očisti me. Jer ja znam prestupe svoje, i greh je moj jednako preda mnom.

Makmilanove kompozicije Largeto za orkestar, kao i originalni Mizerere, svaka na svoj način, verno prikazuju stihove, dočaravajući nadolazeći optimizam uvodnih stihova koji donose prepoznavanje i pokajanje, sve do spoznaje osećaja nade u oproštaj u završnim stihovima.

Henrik Vjenjavski (1835-1880) jedan je od najvećih poljskih (i svetskih) virtuoza na violini, kompozitor i pedagog. Smatran je violinistom velikih sposobnosti i napisao je neka od izuzetno značajnih dela namenjenih ovom instrumentu, među kojima se ističu dva violinska koncerta.  U pogledu tehničke zahtevnosti, njegove etide se ubrajaju u isti rang sa Paganinijevim Kapričima.

Danas jedno od najznačajnijih violinističkih takmičenja koje nosi ime Vjenjavskog, prvi put je održano 1935. godine, a od 1952. se organizuje jednom u pet godina.

Koncert za violinu i orkestar br. 1, op. 14 u fis-molu manje je zastupljen na koncertnom repertoaru u odnosu na Violinski koncert br. 2. Nastao je 1853, a 27. oktobra iste godine premijerno je izveden u Lajpcigu. Partitura je posvećena pruskom kralju Vilhelmu Fridrihu IV.

Delo je koncipirano u standardnoj trostavačnoj koncertantnoj formi. Prvi stav donosi dve kontrastirajuće teme, naizmenično prekinute ili obogaćene virtuoznim nastupima soliste, i zahteva izuzetnu tehničku veštinu, naročito u kadenci u kojoj izvođač koristi ekstremno visoki registar violine. Drugi stav, Molitva, kratak je lirski interludijum, sa značajnom ulogom drvenih duvačkih instrumenata i horni. Završni Rondo, kolorističan je i živopisan stav koga karakterišu tehnički izuzetno zahtevni pasaži, sa tipičnim briljantnim završetkom koji prikazuje virtuozitet soliste.

Svita br. 3 Petra Iljiča Čajkovskog (1840-1893) nastala je 1884. godine, u jednom od retkih perioda rasterećenosti u kompozitorovom životu. Kratki i katastrofalni razvod bio je iza njega, kao i rad na operi Mazepa, koji mu je stvarao poteškoće. Ipak, uspeh na premijerama u Moskvi i Sankt Peterburgu donele su mu veliko zadovoljstvo. Započeo je nesvakidašnji odnos sa svojom najvećom mecenom Nadeždom fon Mek, koji je trajao više od decenije i odvijao se isključivo putem pismene korespodencije. Takođe, postao je toliko značajan da ga je ruski car Aleksandar III lično odlikovao najvišim civilnim zvanjem – Ordenom Svetog Vladimira.

Usled svih ovih pozitivnih okolnosti, Čajkovski odlučuje da neko vreme provede odmarajući se na seoskom imanju svoje sestre i njene porodice. Tu započinje i rad na Sviti br. 3, koja će u jednom periodu biti jedno od njegovih najizvođenijih dela.  Nakon premijere u Sankt Peterburgu, početkom 1885. godine, kada je za dirigentskim pultom bio Hans fon Bilov, kompozitor je napisao Nadeždi fon Mek: nikada nisam doživeo takav trijumf. Mogao sam da vidim da je najveći deo publike bio dirnut i pun zahvalnosti. Takvi momenti su najbolji u životu jednog umetnika. Delo je Čajkovskom donelo i prvi uspeh u Sjedinjenim Američkim Državama, 1891. godine, kada ga je dirigovao sa Njujorškim simfonijskim društvom u Karnegi Holu.

Tipično za njegov kompozitorski put, prvobitno napisani uvodni stav Kontrasti, autor je želeo da uništi, da bi ga naposletku zamenio Elegijom, kojom je bio zadovoljan. Kontrasti su potom inkorporirani u Koncertnu fantaziju za klavir i orkestar op. 56, koja nije pronašla mesto na koncertnom repertoaru. Elegija je po svom karakteru lirska, i njene dve glavne teme srodne su muzici koja se može čuti u kompozitorovim baletima. Drugi od ukupno četiri stava svite donosi melanholičnu atmosferu u ritmu valcera, dok je treći, Skerco, živahna tarantela. Finalni stav dugačak je koliko i prva tri stava zajedno. On donosi temu narodnog karaktera sa dvanaest varijacija, sa briljantnom veselom polonezom na kraju, i predstavlja pravi biser zrelog kompozitorskog pisma. Čajkovski je ovaj stav često izvodio i kao zasebno delo, a ono ujedno predstavlja i partituru baleta nazvanog Tema i varijacije, za koju je Džordž Balanšin uradio koreografiju za Njujorški gradski balet, 1947. godine. Balet je od tada kako na njihovom, tako i na repertoaru mnogih svetskih plesnih kompanija.

mr Asja Radonjić